در سال 1402، شاهد شکوفایی چشمگیر صادرات محصولات دانش بنیان بودیم. طبق آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، در سال 1401، ارزش صادرات محصولات دانش‌بنیان 869 میلیون دلار بود که در مقایسه با سال 1403، سه میلیون و 605 هزار تن کالا به ارزش 2 میلیارد و 506 میلیون دلار توسط شرکت‌های دانش‌بنیان به اقصی نقاط جهان صادر شده است.
به صورت کلی هفت شرکت برتر دانش‌بنیان با برندسازی قوی، پرچمدار صادرات در این سال بودند و محصولات خود را به 23 کشور در سراسر دنیا صادر کردند البته به صورت کلی محصولات دانش‌بنیان حدود 700 تا 800 شرکت به بیش از 85 کشور صادر شده است. نکته قابل توجه این است که اکثر محصولات صادراتی این شرکت‌ها در حوزه دارو و تجهیزات پزشکی بوده که نشان‌دهنده پیشرفت چشمگیر ایران در این زمینه است.
باتوجه به توضیحات ارائه شده در خصوص تولید و صادرات محصولات دانش بنیان، اگر می‌خواهید با قوانین و شرایط این کار بیشتر آشنا شوید، با ما همراه باشید تا نگاهی به ابعاد این حوزه بیندازیم. گفتنی‌ست، شرکت پست بین المللی پی اس پی خدماتی در این حوزه ارائه نمی‌دهد.
آنچه در این مطلب می خوانید:
کالاهای مشمول صادرات محصولات دانش بنیان
معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری معیارهای مختلفی را نیز برای تشخیص دانش بنیان بودن یک محصول در نظر می‌گیرد که برخی از آن‌ها شامل: سطح نوآوری و پیچیدگی فناورانه محصول، ارزش افزوده اقتصادی محصول، قابلیت رقابت محصول در بازارهای جهانی، میزان صادرات و ارزآوری محصول و رعایت استانداردهای بین‌المللی می‌شود.
اما پاسخ به این سوال که کدام محصولات می‌توانند به عنوان محصولات دانش بنیان صادر شوند، باید به فهرست کالاهای دانش‌بنیان مراجعه کنیم. این فهرست توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به طور دوره‌ای به روز می‌شود و شامل طیف گسترده‌ای از محصولات در حوزه‌های مختلف است. برخی از مهمترین آن‌ها عبارتند از:
- فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT): نرم‌افزار، سخت‌افزار، خدمات IT و …
- نانوتکنولوژی: محصولات نانومواد، نانوساختارها و …
- بیوتکنولوژی: داروهای زیستی، فرآورده‌های غذایی زیستی، آنزیم‌ها و …
- مکاترونیک: رباتیک، اتوماسیون صنعتی، سیستم‌های کنترل و …
- مواد پیشرفته: کامپوزیت‌ها، سرامیک‌های پیشرفته، پلیمرهای مهندسی و …
- دارو و تجهیزات پزشکی: داروهای نوین، تجهیزات تشخیصی و درمانی، ایمپلنت‌ها و …
- هوافضا: ماهواره‌ها، موشک‌ها، موتورهای جت و …
- انرژی: انرژی‌های تجدیدپذیر، سلول‌های خورشیدی، توربین‌های بادی و …
مقاصد صادراتی برای صادرات محصولات دانش بنیان
به خاطر تنوع کالاهای دانش بنیان، کشورهای زیادی در پنج قاره وجود دارند که خواهان همکاری و خرید محصولات ایرانی هستند. مثلا برای صادرات داروی بیماری‌های خاص کشورهای «روسیه، قزاقستان، مالزی، ترکیه، ارمنستان، لبنان، آذربایجان و عراق» از مقاصد اصلی ایران بوده‌اند.
برای صادرات داروهای بیوتک کشورهای «پاکستان، عراق، سوریه و آلمان» مشتریان شرکت‌های دانش بنیان بوده‌اند و برای صادرات تجهیزات صنعتی نانویی کشورهای «چین، مالزی، اندونزی، عراق، کره جنوبی، پاکستان، لبنان، نیجریه و کوبا» با ما همکاری کرده‌اند.
برای صادرات داروهای نوترکیب کشورهای «ترکیه، مالزی، عراق، سوریه و پرو»؛ برای صادرات توربین، کشورهای «اندونزی، عراق، سوریه» و برای صادرات مارکرهای سرطان کشورهای «آلمان، ایتالیا، بلژیک، برزیل، کره جنوبی، ترکیه، مصر، مالزی، آذربایجان، گرجستان، مقدونیه و تانزانیا» مشتریان ایران بوده‌اند.
قوانین صادرات محصولات دانش بنیان
معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری از مدل جدیدی برای ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان، فناور و خلاق رونمایی کرده است. این مدل در شهریور 1402 عملیاتی شده و معیارهای مختلفی از جمله: « لزوم ساخت ایران بودن محصول، وجود تیم تحقیق و توسعه، توان تولید انبوه، سابقه فروش داخلی و صادراتی، برخورداری از فناوری پیشرفته، کیفیت طراحی، رفتار حرفه‌ای در تعاملات بین‌المللی، وب‌سایت به زبان انگلیسی، رقابت‌پذیری از نظر قیمت، ارائه خدمات پس از فروش بین‌المللی، تاییدیه‌ها و استانداردهای بین‌المللی و عدم نقض حقوق مالکیت معنوی» را شامل می‌شود.
علاوه‌بر نکات گفته شده، برای صادرات محصولات دانش بنیان از ایران، باید شرایط و ضوابط خاصی را رعایت کنید. این شرایط به طور کلی شامل موارد زیر هستند:
داشتن مجوز شرکت دانش بنیان: اولین قدم برای صادرات محصولات دانش بنیان، اخذ مجوز شرکت دانش بنیان از معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است.
ثبت نام در سامانه جامع تجارت: پس از اخذ مجوز شرکت دانش بنیان، باید در سامانه جامع تجارت نام‌نویسی و اطلاعات خود را وارد کنید.
اخذ کد استاندارد: برای برخی از محصولات دانش بنیان، اخذ کد استاندارد صادراتی الزامی است.
اخذ مجوزهای لازم: بسته به نوع محصول، ممکن است نیاز به اخذ مجوزهای دیگری از سازمان‌های مختلف مانند سازمان غذا و دارو، وزارت جهاد کشاورزی و یا سازمان انرژی اتمی داشته باشید.
ارائه مستندات مربوط به دانش بنیان بودن محصول: شما باید مستنداتی دال بر دانش بنیان بودن محصول خود مانند گزارش‌های تحقیقاتی، مقالات علمی و اختراعات را به مراجع ذیصلاح ارائه کنید.
ارائه طرح توجیهی صادرات: باید طرحی را ارائه کنید که در آن بازار هدف، نحوه صادرات، قیمت تمام شده محصول و پیش‌بینی سود صادراتی مشخص شده باشد.
تعهد به بازگشت ارز صادراتی: شما باید متعهد شوید که بخشی از ارز حاصل از صادرات را به کشور بازگردانید.
آمار صادرات محصولات دانش بنیان
در سال 1400، صادرات محصولات دانش‌بنیان 295 میلیون دلار بود که در طول 3 سال به 2.51 میلیارد دلار رسیده است. این رشد 760 درصدی، حاکی از پویایی و نوآوری شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی است. همچنین شرکت‌های دانش‌بنیان در سال 1402، 2.6% از وزن و 5% از ارزش کل صادرات کشور را به خود اختصاص داده‌اند.
مطابق گزارش سال 1402، از 9792 شرکت دانش‌بنیان مورد بررسی، 1504 شرکت (معادل 15%) در زمینه تجارت خارجی فعال بوده‌اند. از این تعداد، 1099 شرکت در زمینه واردات، 84 شرکت در زمینه صادرات و 411 شرکت در هر دو زمینه فعالیت کرده‌اند.
علاوه‌براین، پنج کشور عمده مقصد صادراتی کالاهای شرکت‌های دانش‌بنیان، چین، عراق، امارات متحده عربی، ترکیه و روسیه بوده‌اند که در مجموع 75% از کالاهای این شرکت‌ها به این کشورها صادر شده است.
قیمت هر تن کالای صادراتی دانش‌بنیان در سال 1402، 695 دلار بوده است. این رقم در مقایسه با 362 دلار که متوسط ارزش هر تن کالای صادراتی کشور در این سال بوده، نشان‌دهنده ارزش افزوده بالای محصولات دانش‌بنیان است.
درنهایت آنکه مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی، حدود 80% ارزش صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان را به خود اختصاص داده‌اند. این امر نشان‌دهنده تخصص و توانمندی ایران در این حوزه‌ها است.
سامانه خرید و فروش محصولات دانش بنیان و فناورانه
سامانه جان (جریان اقتصادی نوین) در خرداد 1403، از سوی معاونت فناوری وزارت علوم و با حمایت سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی راه اندازی شده است که تمامی واحدهای فناور، شرکت‌های دانش‌بنیان، نوپا و نوآور می‌توانند محصولات خود را در این سامانه ثبت می‌کنند.
این سامانه قرار است با اتصال به سامانه توانیران وزارت صنعت، معدن و تجارت، ضمن جلوگیری از تخصیص ارز دولتی برای واردات محصولات مشابه، باعث رونق تولید محصولات داخلی و حمایت از فناوری‌های داخلی می‌شود.
در حال حاضر 46 پارک فناوری در این سامانه عضو شوند و از سوی 2315 شرکت تعداد بیش 7311 محصول بارگذاری شده است.
شرایط صادرات شرکت های دانش بنیان
یکی از خبرهای خوش برای شرکت های دانش بنیان رفع تعهدات ارزی صادرات است. در حال حاضر، این شرکت‌ها می‌توانند ارز حاصل از صادرات خود را با نرخ توافقی به مجموعه‌هایی که نیاز به ارز دارند بفروشند. مزایای این طرح شامل:
رفع مشکل کمبود ارز: این طرح به شرکت‌های دانش‌بنیان کمک می‌کند تا مشکل کمبود ارز برای واردات مواد اولیه و تجهیزات را حل کنند.
دسترسی به نرخ ارز بهتر: شرکت‌ها می‌توانند ارز خود را با نرخی بهتر از نرخ‌های موجود در بازار به ریال تبدیل کنند.
گفتنی‌ست، علاوه بر رفع مشکل تعهدات ارزی، حمایت‌های دیگری نیز از صادرات محصولات دانش بنیان به عمل می‌آید که عبارتند از:
حمایت‌های ارزی: شامل تسریع در تخصیص ارز، تسهیل در رفع تعهدات ارزی، تسهیلات تعرفه واردات و خطوط اعتباری برای خریداران در کشورهای هدف.
حمایت‌های گمرکی: شامل معافیت از حقوق گمرکی، معافیت از سود بازرگانی، معافیت از عوارض صادراتی، واردات موقت بدون انتقال ارز، تسهیلات استاندارد اجباری، ترخیص سریع کالا، واردات و صادرات موقت و تسهیلات ترخیص نسیه.
حمایت‌های مربوط به دریافت استانداردهای بین‌المللی: تسهیل در دریافت استانداردهای لازم برای صادرات محصولات.
فرصت ها و چالش های صادرات محصولات دانش بنیان
در دنیای امروز، دستیابی به دانش فنی و نوآوری کلید فتح بازارهای جهانی و توسعه پایدار اقتصادی است. ایران با دارا بودن معادن سرشار از منابع طبیعی و نیروی انسانی جوان و خلاق، پتانسیل بالایی در تولید محصولات دانش‌بنیان دارد. این فرصت‌ها مزایای بسیاری برای اقتصاد کشور دارد که عبارتند از:
دسترسی به بازارهای جدید: با تکیه بر دانش فنی بومی، می‌توان محصولاتی را تولید کرد که در منطقه و حتی دنیا مشابهی نداشته باشند. این امر، به معنای ورود به بازارهای جدید و جذب مشتریان بالقوه در سراسر جهان است.
افزایش سرمایه و رونق اقتصادی: صادرات محصولات دانش بنیان، به معنای ورود ارز به کشور و رونق چرخه اقتصادی است. این امر، زمینه را برای سرمایه‌گذاری بیشتر در تحقیق و توسعه و ایجاد اشتغال فراهم می‌کند.
ارتقای جایگاه علمی و فناورانه ایران: موفقیت در عرصه صادرات محصولات دانش‌بنیان، نشان‌دهنده‌ی توانایی علمی و فناورانه کشورمان در سطح بین‌المللی است. این امر، به ارتقای جایگاه ایران در میان کشورهای منطقه و جهان کمک می‌کند.
ایجاد اشتغال: صادرات محصولات دانش بنیان می‌تواند به ایجاد اشتغال در کشور و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان کمک کند.
باوجود مزایایی که در صادرات محصولات دانش‌بنیان وجود دارد، این مسیر خالی از چالش نیست؛ برای مثال تولید محصولات دانش بنیان، به سرمایه و پول اولیه قابل‌توجهی در زمینه تحقیق و توسعه و زیرساخت‌ها نیاز دارد.
نتیجه گیری
صادرات محصولات دانش بنیان یکی از بخش‌های مهم و اساسی اقتصاد کشورمان است که اگر جدی گرفته شود و نیروهای توامند در این عرصه سرمایه‌گذاری کنند، قطعا شرایط در آینده بیش از پیش بهتر خواهد شد.
به‌علاوه به گفته معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در راستای توسعه صادرات محصولات دانش‌بنیان، آفریقا، آمریکای لاتین و شرق آسیا را به عنوان مقاصد بین‌المللی اولویت‌دار در سال 1403 معرفی کرده است. این موضوع نشان از آن دارد که می‌توان مشتریان صادراتی جدیدی را در این حوزه جذب کرد.
سوالات متداول
چه محصولاتی مشمول صادرات به عنوان محصولات دانش‌بنیان می‌شوند؟
این فهرست شامل طیف گسترده‌ای از محصولات در حوزه‌های مختلف از جمله فناوری اطلاعات و ارتباطات، نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی، مواد پیشرفته، مکانیک و برق، پزشکی، کشاورزی و ... می‌شود.
چه مزایایی برای صادرکنندگان محصولات دانش‌بنیان در نظر گرفته شده است؟
صادرکنندگان این محصولات می‌توانند از مزایای متعددی از جمله معافیت‌های مالیاتی و گمرکی، تسهیلات بانکی، حمایت‌های دولتی، خدمات مشاوره‌ای و ... بهره‌مند شوند.
